WAILILIKU PRESS: Don Laku-Leki II Husi Uma Luomo Daudiri

Don Laku-Leki II husi uma Luo-mo Daudiri

adapted by. Carinton Salazar

Molok portugés sira to'o mai Timór, bainhira sékulu XVI hahú, povu sira seluk mai ona vizita ita-nia tasi-ibun hodi sosa ai-kameli, liuliu ema-xina, ema-malaiu no ema-java. Tanba povu sira Timor nian iha tempu ne'ebá seidauk hatene hakerek, malae sira-ne'e maka komesa hakerek apontamentu balu kona-ba illa ne'e no ema rain-na'in.

Maibé portugés sira maka hahú hela metin iha-ne’e, liuliu amu-lulik katóliku sira, sékulu balu molok okupasaun koloniál loloos tama iha rain ne’e. Neineik-neineik mosu monografia, livru-memórias, disionáriu, livru ho orasaun iha lian oioin Timór nian, husi hakerek-na’in hanesan amu-lulik, militár, administradór, ema lemo-rai no deportadu sira.

Ida ne’ebé famozu liu maka A ilha Verde e Vermelha de Timor, husi Alberto Osório de Castro, ne’ebé publika dala uluk iha revista Seara Nova, iha fulan-Juñu 1928. Ne’e livru kona-ba viajen, la hanesan baibain, hakerek ho proza poétika, nakonu ho informasaun barak kona-ba illa ne’e, nia natureza no nia emar.

Livru ki’ikoan husi Paulo Braga, A Ilha dos Homens Nus (1936), dada ita-nia atensaun tanba hakerek-na’in hatudu Ataúru haree husi nia matan idealista: sosiedade tradisionál libertária ida, laiha esplorasaun husi mane ba mane, ne’ebé ema halo de’it "domin-livre".

Otas kolonializmu nian halo mosu mós fiksaun oin ida ne’ebé agora ne’e daudaun ita hanaran "literatura koloniál", ne’ebé tuir definisaun klásika husi Pires Laranjeira maka ida ne’ebé "hakerek no publika, kuaze hotu-hotu, husi portugés sira ne’ebé fila fali ba Portugál, uza pontudevista husi ezotizmu, evazionizmu, hatún rasa sira seluk (hanesan ema-metan), fó-apoiu ba ideia no prátika kolonialista, ne’ebé haree ba mundu no ba situasaun oioin liuhosi malae-mutin sira-nia matan, no personajen importante liu mós malae-mutin hotu, balu kolonu balu ema lemo-rai, no, bainhira ema-metan tama iha istória, narradór haree liu de’it ba sira, hatudu sira nu’udar buat ida estranu, folklóriku, fuik, no la konsidera sira nu’udar ema ho kultura rasik, ho sira-nia psikolojia, sentimentus no kakutak".

Iha Timór, reprezentante di’ak ida husi jéneru ida-ne’e maka Caiúru, husi Grácio Ribeiro (1939). Novela ho estilu autobiográfiku, konta aventura oioin husi joven komunista ida ne’ebé hetan deportasaun mai Timór tanba halo atividade polítika hasoru rejime faxista iha Portugál, ne’ebé iha-ne’e hala’o istória-domin ida ho nia nona naran Caiúru. Maski nia hatudu simpatia ba ema ne’ebé hetan kondenasaun ba serbisu todan no ba revoltozu sira husi Manufahi, no nia sente orgullu tanba nia la baku nia mainatu sira, la hanesan nia kamarada sira ne’ebé toman baku kriadu, maibé nia situasaun di’ak liu nu’udar ema-mutin halo nia haluha nia ideolojia polítika, no nia mós komesa halo hanesan na’i-boot ida ne’ebé bele deside kona-ba ema ki’ik rain-na’in nia vida. Livru ida-ne’e dokumentu sosiolójiku interesante tebes, ne’ebé hatudu aspetu oioin husi sosiedade iha tempu ne’ebá, porezemplu oinsá maka nia sosa nona ida – ne’ebé nia folin baratu liu duké kuda ida ne’ebé nia mós sosa.

Nona sira sai hanesan asuntu ne’ebé mosu beibeik iha literatura hakerek husi ema-metrópole sira, kala tanba nona sira banesan parte husi sosiedade iha-ne’e ke sira hakbesik liután, no feto-raan hirak-ne’e sai hanesan janela ba mundu Timór nian ba sira-nia "la'en" malae. Grácio Ribeiro sei hakerek tan kona-ba deportadu sira-nia moris iha romanse ida ne’ebé nia sei publika ikusmai: Deportados (1972).

Literatura pós-koloniál

Tama ona ba korrente literatura pós-koloniál, ho krítika maka’as ba kolonializmu nia hahalok aat, ami temi Corpo colonial husi Joana Ruas (1981), romanse femininu loos, ke konta dalan Alitia nian, alferes milisianu nia feen be tuir nia la’en mai Timór, kolónia ne’ebé dook to’o ema barak haluha tiha, fatin ne’ebé funu koloniál la to’o no militár sira-nia inimigu boot maka tédiu de’it (katak sira baruk tanba sira la iha buat ida hodi halo no sira-nia moris loroloron nian maten hela). Ita bele hateten katak ne’e livru ida susar atu lee, ne’ebé interrompe beibeik nia istória ho monólogu filozófiku naruk ka diálogu ne’ebé la hanesan realidade kona-ba kestaun ezistensiál oioin, maibé hatudu mós quadru interesante ida kona-ba tropa sira-nia feen ke hela iha illa ne’e sha Azia no Oseania nia klaran no mós kona-ba kondisaun feto nian. Ne’e mós romanse ida kona-ba lakon neon, traisaun no moris ne’ebé la haksolok no la kompletu. Nia istória ko’alia kona-ba oinsá maka protagonista hakbesik ba Manucodiata, feto-raan prostituta timoroan ne’ebé Alitia nia la’en bá beibeik ho nia, no livru ne’e mós hatudu situasaun foun ida iha relasaun husi metropolitanu sira ho feto balu iha-ne’e.
Livru ida ne'ebé kontráriu loos ba literatura koloniál maka Uma deusa no "inferno" de Timor, husi Francisco A. Gomes (1980). Livru ida-ne’e tama ba estilu ida ne’ebé ita bele hanaran "literatura arrependimentu nian", buka de’it atu hatún buat hotu ne’ebé Portugál nian no iha mós personajen timoroan barak (liuliu feto) revolusionáriu ho ema barak mak tuir sira, maibé anakróniku (katak la tuir realidade tebes otas ne’ebá nian), inventa de’it no la haree ba situasaun istórika no sosiál loloos iha tempu ne’ebé nia asaun la’o.

UMA LULIK LUO-MO DAUDIRI

Uma lulik Luo mo daudiri hanesan uma lulik nebe mais antigu se kompara ho uma lulik sira iha timor laran, Tuir desendensia no realidade nebe iha katak sasan sira nebe agora dadaun iha uma lulik luo-mo daudiri nia laran kuaze ho tinan atus lima ba leten ona.

Iha uma lulik luo-mo daudiri iha dima lulik, pesa lulik hanesan eransa avo sira nian nebe kuaze han tinan atus lima ba leten, rota lulik, belak lulik, mamolik lulik no surik lulik no sasan lulik sira seluk nebe agora dadaun seidauk rekolha. Wainhira uma lulik nee prontu ona entaun ami bele ona tau sasan lulik sira nee iha neba tenik helder Martins nebe hanesan mos lia Nain iha Uma luomo Daudiri

1812 malae mutin sira fo mos rota lulik ida hanesan rota koronel ba liurai sira no agora dadaun horik iha uma lulik Luo-mo Daudiri. Desde beiala sira nia tenpu Uma lulik luo mo Daudiri hanesan uma Don ninian laos hanesan Liurai, Don Mak hanesan kargu nebe boot liu hot-hotu no Don mak bele fo Autorizasaun ba liurai Sira hodi bele ukun tuir regulamentu tradisaun nian.

Jerasaun Don Laka Leki I iha oan mane nain hitu no entre oan nain hitu nee ida mak mai tuur iha nee no hari uma luo-mo daudiri ida nee, Jerasau n Don Laka Leki I ukun ho bandeira hitu, Rota lulik hitu, no ida-idak iha ninia ukun no ninia kobertura.

Uma lulik hitu nee hamutuk iha Hau-hei hafoin sira fahe malu, no entre uma lulik hitu nee Uma Luo-mo daudiri mak hanesan Uma fukun ba uma lulik neen sira seluk.

Agora dadaun Uma lulik luo-mo daudiri iha ninia mahein ka hanesan uma nain ba ba uma lulik nee mak Don Laka-leki II, hanesan mahein lolos uma lulik luo-mo daudiri mak avo paul Martins, Tome ernestu Martins, Francisco Martins, Anacleto Martins sira mak sai hanesan responsabilidade masimu no hodi organiza hari uma fukun ida nee.

Presija tenpu fulan ida antes m olok hari uma Luo-mo Daudiri. Iha preparasaun nee oan husi uma Luo-mo daudiri sei tuur hamutuk ho feto saan no Umane husi Totoi, Lalima, Kapitaun ragua, Coliate no hot-hotu komesa husi Kapitaun, Alferes no Kaia sira hanesan Lalima, Era-Ulu, Orluli, Fatmotei no sira nee mak mai hamutuk hodi tau ideias hamutuk hodi hari uma lulik nee

Primeiru ukun Rai Koliate Leotelo mai husi Bei Ala sira Don Laka Leki I iha fatin Nuntete Laep lah. Iha tempu ne’ebé Don Lako Leki ukun Reinu bo’ot, Rai bo’ot iha Timor, Tuir fali Don Lako Leki maka Don Domingos Musguita Hornai Sua Samalar Rende Rai Ermera. Tuir Don Domingos maka Don Maupelu primeiru. Ukun iha Tiuru, Don Maupelu primeiru hare katak nia Oan sira kbiit la iha atu ukun, maka nia bolu nia maun alin sira husi Hau Hei, Hodi simu ukun tun mai Hau Hei iha Koliate Leo-telo. Iha tempo ne’eba Ahi Lulik, Fatuk Lulik, Ai toos Lulik lori hotu tun mai Hau Hei iha tempo Avo Bei Ala sira Letlaka,Uslaku Maubiru. Tuir mai Bendeira Lulik Avo sira nian, Avo Feto mai entrega ba Don Mau usa. Husi Avo Don Mau usa entrega ukun ba Avo Don Antonio iha Rai Raga hodi nune’e Avo Don Antonio haruka ke’e rai hanaran Rai Luli hodi hari Fatuk Bogos Lulik, Ai toos Lulik, Uma Lulik, Ahi Lulik, Loumo Daudiri. Iha tempo Avo Don Antonio, sasan Lulik ne’ebé tau iha Uma Lulik maka hanesan, Rota Lulik (Mata Kapon), Bandeira Lulik ulun Metan, Belak Lulik Lou Mo, Mamo Lulik Hatkoli, Surik Lulik Bertoi, Dima Lulik Martins no mos Lulik seluktan ne’ebé iha. Avo Don Antonio Mate entrega fali ukun ba nia alin Don Dasi Lako, Husi Dasi Lako entrega ba Don MateusMartins ukun to simu posse husi Governo Portuguesa,Bandeira Nasional,Rota Promovidu Tanente Colonel, Ho patente iha 18 de Maiu 1892,ho nia Alin Don Abrao Francisco Martins sai hanesan Reguladu iha Ermera. Dom Mateus Mate entrega ukun ba nia Alin Dom Denis martins ho nia subrinhu Mario Francisco Martins hanesan reguladu iha Hatolia. Dom Denis Martins Reforma intrega ukun ba nia sobrinhu Domingos Martins hanesan Liurai Koliate Leo-telo. Liu rai Domingos Martins reforma entrega fali ukun ba nia Primo irmaun Eduardo Martins hanesan Liu rai Coi late Leo-telo, Liu rai Eduardo Martins Mate povu hili fali nia oan mane Joao Baltazar Dos Reis Cortereal Martins hanesan liu rai ho nia tiun Umberto Martins sai hanesan ajudante Liu rai iha Koliate Leo-telo. Tamba situasaun funu 1975 Liurai Joao husik hela nia service maka povu hili fali nia nia Aman ki’ik Cipriano Martins sai hanesan Liu rai Koliate Leotelo. Liu rai Cipriano nia mandato hotu ona povu hili fali nia alin Tome Ernesto Martins hanesan liu rai Koliate Leotelo. Liu rai Tome Ernesto Martins nia mandatu to’o ona maka povu hili fali nia sobrinhu Joao Martins sai hanesan xefe do Suku Coliate leotelo akompanha Sr Bento Borges iha tempu Tranzisaun hanesan Secretariu Nurep / xefe do Suko to’o 3-9 2005, hdi nune’e entrega ba nia subrinhu Sr Januario Maria Sarmento ne’ebe eleitu hanesan xefe Suku foun iha tempu ukun rasikan. Ho ida ne’e maka ami husi umane Totoi, Lalima, Kapitaun Coliate, Kapitao Raegoa, Kapitaun Direno, Kapitaun Manukati, Alferis sira Darpu ho apoio husi povu tomak povasaun 7, Povasaun Hau hei, Manucati, Aihatadiu, Manulete, Aegoa, Teuru no Klaetrema. Sr. Ministru da Saude DR Nelson Martins maka jerasaun husi avo Beiala Dom Lako Leki no mos Sr Bonifasio Dos Reis Martins repsenta avo Beiala sira Don Premeiro husi Teuru. Nune’e bele habelar istoria ne’e ba futuru.